Həqiqətənmi fəlsəfə elmə uduzur?

Müasir dövrün qarşıya qoyduğu ən mühüm suallardan biri budur: Fəlsəfə, yoxsa Elm həyatla bağlı ən vacib suallara cavab verə bilər?

Bir dünyagörüşü və metodologiya kimi fəlsəfənin dəyəri onun həyatla əlaqəsi ilə ölçülür. Bu əlaqə həm birbaşa, həm də dolayı yolla elm, incəsənət, hüquq, əxlaq, din və siyasət də daxil olmaqla bütöv mədəniyyət sistemini əhatə edir.

Fəlsəfə və elm arasındakı münasibətlər əsrlər boyu müzakirə mövzusu olsa da, hələ də heç bir vahid görüş yoxdur. Bəzi baxışlar onların münasibətini ayrılmaz hesab edir, digərləri isə fəlsəfənin öz, elmin isə öz yolu olduğunu müdafiə edirlər. Bu baxışın tərəfdarları hesab edirlər ki, elm heç bir aktual fəlsəfi problemi nəzərə almadan bütün suallara cavab verə biləcək qədər inkişaf edib.

Fransız sosioloqu Oqyust Kont tərəfindən irəli sürülən pozitivizm nəzəriyyəsinə görə, elmə heç bir fəlsəfə lazım deyil. Hər bir elm özü üçün fəlsəfədir. Buna görə ayrıca bir sahəyə ehtiyac yoxdur. Kontun fəlsəfə ilə barışmazlığı onun praktik, təcrübi biliyə üstünlük verməsində irəli gəlirdi. Bildiyimiz kimi fəlsəfə isə ilk olaraq nəzəri biliklərin yaradıcısı kimi çıxış edir. Ancaq Kont fəlsəfənin empirik tərəflərini nəzərə almamaqla onu məhdudlaşdırır və yanlış təsvir edirdi.

Bəs fəlsəfə elmin dəstəyi olmadan inkişaf edə bilərmi? Və ya elm fəlsəfəsiz bu surətini saxlaya bilərmi?

Fəlsəfədən imtina etmənin əsassızlığını izah etmək üçün ortaya belə bir məsələ qoyaq. Hər hansı bir alim atomun nə olduğunu bilmədən, onu dərk etmədən, xüsusiyyətlərinə bələd olmadan hansı təcrübəni apara bilər? Bu sualı elmi terminologiyanın bütün anlayışlarına şamil etmək olar. Məhz, fəlsəfə həmin termin və anlayışları şərh və izah edir. Ən sadə dillə, əgər insanlar tarix başlayandan bəri düşünməsəydilər, səbəblərlə maraqlanmasaydılar, indi necə bir dünyada yaşayardıq? Bu sual bəlkə də məsələnin həlli üçün əsas suallardan biridir və özü ilə digər çoxsaylı sualları gətirir. Düşünmək sənəti olan fəlsəfə, məhz, bu səbəbdən elmdən kənarlaşdırıla, ayrıla bilməz. Spirkinin təbirincə desək, elm və fəlsəfə daim bir-birindən öyrənib. Elm fəlsəfənin qoyduğu suallar sayəsində saysız kəşflər edir. Fəlsəfə isə elmin nailiyyətləri sayəsində yenilənir, yeni ideyalar ortaya qoyur.  Spirkin fəlsəfə tarixinə yaxşı bələd idi və hələ elmin fəlsəfədən ayrılıb müstəqil bir sahəyə çevrilmədiyi dövrlərdə bütün alimlərin həm də filosof olduğunu bilirdi. Demək olar ki, bir çox həyati əhəmiyyətli kəşflər fəlsəfi ideyalar vasitəsilə irəli sürülüb. Məsələn, atomun müəyyən quruluşa malik olması haqqında ideya Antik dövr filosofu Demokrit tərəfindən irəli sürülmüşdü. Təbii seçmə haqqında ilk ideyalar isə qədim dövrdə Lukretsi, onun ardından isə yeni dövrdə fransız filosofu Deni Didro tərəfindən ortaya atılmışdı. Materiyanın vahidliyi, hərəkət, məkan və zaman, fasiləlilik və fasiləsizlik, sonluluq və sonsuzluq haqqında ideyalar fəlsəfi düşüncənin məhsuludur.

Fəlsəfi prinsiplər, konsepsiyalar və qanunlar müxtəlif elm sahələri üçün təkanverici qüvvə rolunu oynayır. Məsələn, Evklid həndəsəsi, əsrlər boyu insanların düşüncələrinə təsir edən Qaliley və Nyutonun mexanikası, Kopernikin kainatın mərkəzini yenidən “yaradan” heliosentrik sistemi, insanın təbiətdəki yerini göstərən Darvinin təkamül nəzəriyyəsi, materiyanı daha yaxşı anlamağımıza səbəb olan Mendeleyevin kimyəvi elementlər sistemi, materiya, hərəkət, zaman və məkan arasındakı əlaqələri izah edən Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi, kvant fizikası, əqli fəaliyyətin maddi əsasları haqqında biliklərimizi formalaşdıran İ.Pavlov və M.Seçenovun ali sinir fəaliyyəti nəzəriyyəsi, texnologiya və cəmiyyət arasındakı münasibətlərdə yeni üfüqlər açan kibernetika nəzəriyyəsi və digər bir çox dünya əhəmiyyətli kəşflər elm və fəlsəfənin ortaq məhsuludur.

Fəlsəfə elmi əvəz etmək niyyətində deyil. Əksinə o, elmi anlayışları şərh və izah edir, elmi nəzəri təfəkkürün prinsipləri və metodları ilə silahlandırır. İxtisaslaşdırılmış və inteqrasiyalaşmış elm sahələrinə nəzərən fəlsəfə daha ümumi və geniş məzmun kəsb edir. Mahiyyət etibarilə ilə bütün elmlərə xas məlumatları bu və ya digər şəkildə birləşdirib əlaqələndirməsini nəzərə alaraq onu “elmlər elmi” adlandırmaq olar.

Son dövrlər belə bir fikir ortaya atılır ki, fəlsəfə elmin ardıcıl və sürətli nailiyyətləri ilə ayaqlaşa bilmir. Ancaq bu haqsız iraddır. Bildiyimiz kimi, elmin və texnologiyanın bu cür inkişafı özü ilə birlikdə qlobal problemləri gətirib. Məsələn, elmi-texniki inqilab nəticəsində təbiətin şiddətli istismarı, zavod və avtomobillərin havaya buraxdığı zəhərli maddələr şiddətli ekoloji problemlərə və xəstəliklərə səbəb olur. Həmçinin texnologiyanın sürətli inkişafı insanların mənəvi aləminə də mənfi təsir göstərir, texnoloji inkişaf nəticəsində iş yerlərində insanların maşınlarla əvəz olunması dünya miqyasında işsizlik və özgələşmə problemi yaradır.

Müasir dövrdə elm öz axarı ilə getsə də, fəlsəfə öz ənənəvi məsələləri ilə yanaşı, həm də qlobal miqyaslı həmin problemlərin həlli ilə də məşğul olur. Və bu onun məzmununu bir tərəfdən genişləndirir, digər tərəfdən isə daha da zənginləşdirir. Belə ki, müasir fəlsəfə elmin inkişaf istiqamətlərini və törədə biləcəyi nəticələri əvvəlcədən proqnozlaşdıraraq həm cəmiyyətin, həm də yaşadığımız dünyanın gələcəyini formalaşdırır.

http://xeber365.com/