Humanizm anlayışı və onun mahiyyəti

“Humanizm” anlayışı birincisi elə bir dünyagörüşünü ifadə edir ki, onda insan hüquq və ləyaqətinə hörmət, onun şəxsiyyət kimi dəyəri, insanların rifahına, onların harmonik inkişafına qayğı, insanlara əlverişli ictimai həyat şəraitinin yaradılması, yer üzündəki bitki və heyvan aləminin, ekoloji cəhətdən əlverişli mühitin qorunmasına qayğı, biosferin normal, stabil vəziyyətinin mühafizə edilməsi qeyd edilir. İkincisi, fərdlərin, millətin, bütövlükdə cəmiyyətin  fiziki sağlamlığının və intellektual inkişafının möhkəmlənməsinə, cəmiyyətin və biosferin normal fəaliyyətinin təmininə istiqamətin ifadə olunduğu fəaliyyətin motivləri və sövqedici qüvvələri ifadə edilir. Üçüncü, elə fəaliyyət və onların həyata keçmə vasitələrini özündə ehtiva edir ki, onların tamamlayıcı effekti biosferin vəziyyətindəki tarazlığı və cəmiyyətin normal həyat fəaliyyətini təmin edir.

Humanizmin təzahür dərəcəsinə müxtəlif faktorlar təsir edir. Humanizmin təzahürünün xarateri və dərəcəsinin asılı olduğu əsas faktorlar insanların tələbatları,  maraqları və dəyər oriyentasiyalarıdır. Bu və ya digər konkret insanın heç də  tələbatları,  maraqları və dəyər oriyentasiyalarını humanist adlandırmaq olmaz. Məsələn, narkomanların  narkotikə olan tələbatlarını, insanın xuliqan davranışını humanist hesab etmək olmaz. Buna görə də söhbət ağıllı tələbatlar və onların meyarlarından getməlidir. Təbii ki, bunların əsasında da humanizmin mahiyyəti ifadə olunur.

Şəxsiyyətin bu və ya digər marağının humanistliyi onun tələbatlarının  və bu tələbatların təmin edilməsi vasitələrinin humanistliyi ilə müəyyən olunur. Ağıllı tələbatlar və maraqlar əsasında formalaşan dəyərlər humanist xarakter daşıyır.

Müasir dövrün elmi-texniki inqilabla şərtlənən  ziddiyyətlərinə gerçəkliyin humanist anlaşılması nöqteyi-nəzərindən baxan bəzi müəlliflər belə qənaətə gəlirlər ki, bütün “günahlarda” humanizm günahkardır. Humanizm haqqında mühakimələr ya senimentallıq, real qəddar gerçəkliyin tam başa düşülməməsi, ya da şüurlu riyakarlıqdır;  hər bir humanist frazeologiya həyat reallıqlarını qaraldır, ondan imtina etmək lazımdır, belə ki, humanizm idealının qəbul edilməsi təhlükəli nəticələrə gətirir, məhz humanizm varlığın harmoniyasına təcavüzü təmin etmişdir.  Humanizm probleminə dair müasir ədəbiyyatda olan mübahisələr  humanizmin dar mənada anlaşılması  və müasir ictimai proseslərin və onların dəyişilməsi tendesiyayalarına  humanist baxışın hələ kifayət qədər nəzəri işlənməməsi  ilə bağlıdır. Humanist baxış  humanizmin ümumiləşdirilmiş anlaşılması əsasında həyata keçirildikdə bütün bu anlaşmazlıqlar aradan qaldırılır.     

 Beləliklə də, humanizm anlayışı mədəniyyət və fəlsəfə tarixində yüksək əhəmiyyət daşıyan, insanın bir fərd və şəxsiyyət olaraq mükəmməl inkişafına istiqamətlənən baxışların və nəzəriyyələrin məcmusunu əhatə edir. "Humanitas" sözünün latın dilində ilk dəfə e.ə. 83-84-ci illərdə yazarı məlum olmayan "Rhetor ika ad Herennium" adlı mətndə istifadə edildiyi güman edilir. Lakin bu sözə Latın dilində tam mənasıyla hüquq qazandıran Siseron olmuşdur və o, həmin anlayışı təxminən e.ə. 80-ci illərində istifadə etmişdir. Müasir mənada bu anlayış fransız sözü olan “humanisme” sözündən götürülmüş və “insan təbiətinə xas özəlliklərin tamlığı” mənasına gəlir. Bu söz Azərbaycan dilində “insansevərlik” mənasını ifadə edir.  Hal-hazırda ədəbiyyatlarda humanizm daha çox aşağıdakı iki mənada işlədilir:

1.     Antik Yunan mədəniyyətinə və Latın dilinə bələd olan şəxs;

2.     İnsansevərlik.

Humanizm anlayışına toxunarkən ağla ilk gələn insan məhfumudur. Bu da təsadüfi deyil. İntibah dövründən bəri humanist dünyagörüşünün əsas mahyyətini insan, onun təbiəti və həyatı təşkl edir. Bu dünyagörüşünə görə  insan özünü və dünyadakı yerini axtaran bir varlıqdır. Humanizm əxlaqi əsaslara malik olan bir dünyagörüşüdür. Bəzi ədəbiyyatlarda insanın azad olmaq üçün mübarizəsinin humanizmin əsl məqsədi olduğu fikri irəli sürülür. Bu fikir müəyyən qədər doğrudur, çünki azadlıq insanın varlığının əsas meyarlarından biridir.

Humanizm insanın qabiliyyət və bacarıqlarına optimist mövqedən yanaşır. Bu o deməkdir ki, hər bir insan mütləq şəkildə yaxşı və ya fədakar deyil. Lakin o, öz daxilindəki yaxşı tərəfləri inkişaf etdirmək potensialına malikdir. Humanizm fəlsəfəsinin əsas məsələlərindən biri məhz insan potensialının tədqiq və inkişaf etdirilməsi məsələsidir.

Minilliyin əvvəllərindən etibarən insanlar və bəşəriyyət ciddi problemlərlə qarşı-qarşıya idi. Bu problemləri iqtisadi, siyasi, naturfəlsəfi və mənəvi olmaq etibarilə bir neçə qrupda təsnif etmək mümkündür.

Bir çox filosoflar qeyd edir ki, dinlər bəşəriyyətin qarşılaşdığı problemləri həll etməyə qadir deyildir. Buna sübut kimi, bu günə qədər insanlıq tarixində dinin həll etdiyi tək bir problemin olmamasını göstərirlər. Hər hansı bir problemi həll etməyə çalışdıqları zamanlarda isə terrordan istifadə etmişlər. Məsələn, müsəlman ölkələrində baş verən terror hadisələrində müsəlmanlar çarəsiz qalmış, əks qruplaşma yaratmaqdan başqa bir şey edə bilməmişlər. Tarixin səhifələrinə nəzər saldıqda xristian dünyasının da işğallarının mənəvi dəstəyi kimi dindən istifadə etdiyi aydın olur. Ancaq bütün bunların insanlar tərəfindən həyata keçirildiyi unudulmamalıdır.

Humanizm termini hərfi mənada “sevgi” anlayışını deyil, daha fəlsəfi və elmi bir təməli ifadə edir. Bunu “insanmərkəzçilik” də adlandırmaq olar. Yəni tanrı mərkəzçillik müəyyən mənada arxa planda qalır, insan mərkəzçilik əsas götürülür. Məsələn, bir hərəkətin qiymətləndirməsində “tanrının və ya tanrıların məmnuniyyəti” deyil, həmin hərəkətin və ya fəaliyyətin “insana faydası, onun məmnuniyyəti” əsas götürülür. Bu baxımdan da onun sekulyarizmlə möhkəm bir əlaqəsi olduğu qeyd oluna bilər. Ümumiyyətlə deizm, ateizm və aqnostisizm ilə oxşarlıq təşkil edə bilər, lakin humanizm anlayışı onlarla eyni deyil. Humanizm fövqəltəbii qüvvələrin varlığına əsaslanmayan etik əsaslı bir dünyagörüşüdür. Dünyəvi  həyat mövqeyi və insanı azad etmək səyləri humanizmin mahiyyətini qısa olaraq ifadə edir.

Humanizmə görə həqiqəti axtarmaq insanın ən mühüm xüsusiyyətlərindəndir. Lakin həqiqəti mistik, qeyri-elmi və ya ümumi müddəalarla tapmaq mümkünsüzdür. Bu baxımdan gerçəklik axtarışında humanistlərin seçdiyi yol və ya metod mütləq elmi əsaslara malik olmalıdır. Avtoritarlığı və taleyin hadisələr üzərində təsirini qəbul etməyən humanistlər, həqiqi və ya yalan biliklərin sadəcə fərdi şəkildə dərk oluna biləcəyi fikrini müdafiə edirlər. Həqiqətə olan istək elmi skeptisizm və elmi üsullarla təmin olunmalıdır. Bu fəlsəfi baxış, həmçinin, nüfuzu və həddən artıq şübhəni, taleyin insan həyatına təsirini də qəbul etmir.

Humanizm insanın digər canlılardan üstün varlıq olması iddiası ilə razılaşmır. Filosof Piter Singer “İstisna halların olmasına baxmayaraq, humanistlərin bir çoxu özlərini ən böyük qəlibdən, yəni növlərə görə (insan və heyvan) münasibətdən azad ola bilmir. Humanistlər bütün canlı növlərinə qarşı düşüncəsiz istismarın əleyhinə mübarizə aparmalıdır." deyərək humanizmin təbiət və heyvan sevgisini də birləşdirdiyini göstərir. O, insanın digər canlılar üzərində əzəldən verilmiş bir üstünlüyü olmadığını əlavə edir.

İnsanı yüksək dəyər kimi qiymətləndirən humanizm insan ləyaqətinin iqtisadi, siyasi, mənəvi, ideoloji, dini və digər cəhətlərdən qorunmasını tələb edir, inkişaf edən dünyada kəşflərin, yeniliklərin insanlıq mövqeyindən qiymətləndirilməsi üçün çalışır.