Ramila's Blog

Distopiya (antiutopiya) termini ilk dəfə Con Stuart Mil tərəfindən istifadə edilib. Mahiyyət etibarilə, distopiya anlayışı utopik cəmiyyətlərin əksinə, pis, avtoritar cəmiyyətləri xarakterizə edir. Bu janrın ən gözəl nümunələri: Corc Oruel “1984”, Oldous Haksli “Cəsur yeni dünya”, Marqaret Atvud “Damazlıq qızın hekayəti”, Cek London “Dəmir daban” və s.-dir.

Bu romanlar sırasında “Damazlıq qızın hekayəti” xüsusi yer tutur. Əsərin başlıca ideyası təhlükəsizlikdə olmaq naminə azadlığımızdan necə və nə dərəcədə əl çəkməyimizdir.

Əsərin qısa məzmunu belədir: ABŞ-ın yeritdiyi siyasət hökumətin hər gün daha çox gözdən düşməsinə səbəb olur. Əsgərlər bunun qarşısını almaq üçün dövlət çevrilişi edərək prezidenti öldürür, daha sonra isə günahı müsəlmanların boynuna atırlar. Yeni hökümətin qarşısına qoyduğu ilk məqsəd isə “nizamı yenidən qurmaq” olur. Onlar bu məqsədlə Yakobun oğulları adlı hərəkat yaradır və ölkədəki bütün qadınların bank hesablarını donduraraq hüquqlarını əllərindən alırlar.

Yeni sistem ölkəni teokratik, irqçi və şovinist əsaslarla idarə etməyə başlayır. Qadınlardan ibarət kasta sisteminin ən yüksək pilləsində uşaq doğa bilməyən evli qadınlar, ən aşağı pilləsində isə fahişəlik edən qadınlar dayanırdı. Aralıq təbəqələr isə Qız övladlar (övladlıq götürülən qızlar), Martalar (ev işləri ilə məşğul olan sonsuz qadınlar), Xalalar (Damazlıq qızları yetişdirən xüsusi rütbəli qadınlar) və həyatdakı yeganə vəzifəsi uşaq doğmaq olan Damazlıq qızlardan təşkil olunurdu. Romanın baş qəhrəmanı Ofred Damazlıq qızları “iki ayaqlı uşaqlıq” adlandırırdı. Damazlıq qızların sevmək, aşiq olmaq kimi hüquqları yox idi; onlar hətta müəyyən ifadələrdən başqa sözlər də işlədə bilməzdi.

1985-ci ildə yazılan romanın motivləri əsasında 1990-cı ildə “Damazlıq qızın hekayəti” (The Handmaid's Tale) adlı 109 dəqiqəlik film çəkilib, 2000-ci ildə eyniadlı opera tamaşaya qoyulub. 2017-ci ildə isə “Hulu” şirkəti tərəfindən eyniadlı serial çəkilməyə başlanıb.

Bundan başqa, 2015-ci ildə Anna və Yelena Balbusso tərəfindən əsərin sujet xəttinə uyğun çəkilmiş illustrasiyalar da böyük maraq doğurur:

"Baş küçəyə dönürük, burada hərəkət daha çox və canlıdır. Yaxınlıqdan maşınlar keçir - əksəriyyəti qara, bəziləri boz və qəhvəyi rənglidir. Əllərində səbət olan qadınlar var, bəziləri qırmızı, bəziləri zolaqlı donlar geyiniblər; qırmızı, göy, yaşıl, ucuz, köhnə - bunlar yoxsul kişilərin arvadlarının əlamətidir. Onları Ekonoqadın adlandırırlar."

"İki sıralı növbədə dayanarkən qapı açılır, içəri iki qadın girir, hər ikisində Damazlıq Qızların ağ qanadları və qırmızı papaqları var. Birinin qarnı burnuna dəyir, geniş donunun altında qarnı fəxrlə şişib. Mağazada tərpəniş, pıçıltı və dərindən köks ötürmələr eşidilir. Yaxşı görə bilmək üçün istər-istəməz başımızı çeviririk, barmaqlarımız ona toxunmaq üçün can atır. Bizim üçün o sehirli bir varlıq, həsəd və arzu obyektidir. O, qüllədəki bayraqdır, bizə azad olmağın mümkün olduğunu göstərir."

"Çılpaqlığım artıq özümə qəribə gəlir. Bədənim sanki köhnəlib. Doğurdan mı, mən nə vaxtsa çimərlik paltarı geyinib sahildə gəzmişəm? Geyinərdim, özü də fikirləşmədən, kişilərin arasında və bütün bədənimi nümayiş etdirərək geyinərdim. Bədənimə baxmamağa çalışıram. Ayıb və ədəbsizlik olduğu üçün yox, onu görmək istəmədiyim üçün. Məni bütünlüklə ifadə edən bir şeyə baxmaq istəmirəm."

"İki əl oynayırıq. Mən Larynx sözünü düzürəm. Valance. Quince. Zygote. Parlaq daşların kənarlarından tutub hərflərə toxunuram. Bu çox şəhvətli bir hissdir. Bu bir azadlıqdır, azadlığın bir anıdır. Limp sözünü düzürəm. Gorge. Nə gözəl. Daşlar nabat kimidir, nanəli, sərinləşdirici. Onları ağzıma atmaq istərdim. Limon dadı verirlər. K hərfi. Kəskin, biraz turş, ancaq ləziz."

"Divar bir neçə yüz ildir ki, burdadır. Səkilər kimi o da qırmızı kərpicdəndir və yəqin ki, bir vaxtlar sadə və gözəl olub. İndi qapıda keşikçilər var, divarın üstündə dəmir sütunlara yeni projektorlar quraşdırılıb, aşağıdan tikanlı tel çəkilib, yuxarıda isə betonun içərisinə şüşə qırıntıları səpilib. Heç kəs bura öz xoşu ilə gəlməz. Bu tədbirlər çıxmağa çalışanlara üçün nəzərdə tutulub; hərçənd elektron siqnalizasiya sisteminin yanından keçib divara yaxınlaşmaq qeyri-mümkündür."

"Yoxlama məntəqəsindən keçmək üçün sıraya düzülürük, qoşa-qoşa; qızlar məktəbinin gəzintiyə çıxıb qayıdarkən çox yubanan şagirdləri kimi. Uzun illər yubanmışıq, buna görə də hər şey böyüyüb - ayaqlarımız, bədənlərimiz, paltarlarımız. Tilsimlənmiş kimi. Bunun nağıl olduğuna inanmaq istəyərdim, amma yoxlanış qurtardıqdan sonra bizi qoşa-qoşa buraxırlar və biz yolumuza davam edirik."

"-Hə, budur, - deyirəm və o çevrilir. Özümü axmaq kimi hiss edirəm; güzgüyə baxmaq istəyirəm.

- Gözəldir, - o deyir: - İndi də üzün.

Onda yanlız köhnə, ərimiş və süni üzüm qoxusu verən dodaq boyası, göz üçün qələm və kirpiklər üçün tuş var. Bir anlığa qorxuram ki, bunlardan necə istifadə edəcəyimi xatırlaya bilməyəcəm."

Ekzistensializmin tanınan qadın nümayəndələrindən biri Simona de Bovuarın ilk romanı “O, qalmağa gəldi” (“She came to stay” / "L`invitee") əsəri 1943-cü ildə nəşr olunub. Sonrakı əsərlərinin əksəriyyəti kimi avtobioqrafik səciyyə daşıyan bu kitabda müəllif bir məhəbbət üçbucağından bəhs edir. Bu məhəbbət üçbucağına Simona, tələbəsi Olqa Kosakieviç və Sartr daxildir. Oxucular bu romanın onun ilk əsəri olduğunu rahatlıqla anlaya bilər. İstər əsərin dili, istərsə də hadisələrin təsviri Simonanın öz üslubunu tam formalaşdırmamış olduğunu göstərir. Bütün bunlara baxmayaraq, əsər kifayət qədər oxucu qazandı və müəllifin sonrakı uğurlarının təməlini təşkil etdi.

Romandakı hadisələr İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəlki dövrdə Parisdə baş verir. Piyer və François Parisin incəsənət cameasında populyar teatr xadimləridir. Onların sevgi münasibətləri azadlıq prinsipləri üzərində qurulub. Bu sevgililər bir-birinə sadiq olmağa deyil, birlikdə olmağa əhəmiyyət verirlər. Bu isə Sartrla Simonanın öz həyatlarında yaşadıqlarının eynisi idi. Obrazlar da öz prototipləri kimi istədikləri vaxt başqaları ilə münasibətə girə bilirdilər. Bu cütlük üçün əsas məsələ birgə həyatları, birlikdə qurduqları xəyallar və reallaşdırdıqları işlər idi.

Uzun müddətdir davam edən Piyer-François sevgi macərasına kənddən gələn gənc bir qız – Xaviyer də daxil olur. Bu cütlük ətraflarınddakı tanışlarını boş və mənasız insan hesab edirdilər. Ancaq Xaviyer onları cəlb edir. Beləliklə, bir qədər sonra bu üçlük arasında xüsusi bir yaxınlaşma başlayır. Əksəriyyətimizin əxlaq anlayışına xeyli yad olan bu münasibət forması həmin dövr üçün də yeni idi. Ancaq bu üçlü münasibət heç də gözlənilən nəticəni vermir. Xaviyerin münasibətə daxil olması François ilə Piyer arasındakı tarazılığı pozur və əlaqələrini çətinləşdirir. Hadisələrin gedişatı romanının əvvəlində öz sakitliyi və laqeydliyi ilə seçilən Françoisi sonda Xaviyeri öldürmə həddinə qədər gətirib çıxarır.

Romanın bu səthi təsvirindən sonra orada ifadə olunan əsas məsələlərə diqqət yetirə bilərik. Əsər müəllifin ekzistensialist baxışlarını müəyyən qədər əks etdirir. Burada obrazlar arasındakı söhbətlərdə ekzistensializm fəlsəfəsinin əsas mövzularından olan mövcudluq, ölüm, həyat, məna, sevgi, qayğı, özgələşmə, pislik və s. kimi mövzulara rast gəlinir. Simona və Sartr da daxil olmaqla, ekzistensialistlərin bir çoxu düşünür ki, insanlar doğulduqları vaxt, əslində heç tanımadıqları bu dünyaya atılırlar. Onlar ünsiyyətdə olduğumuz ilk insanları özümüzün seçə bilmədiyini, ancaq həyatımızın sonrakı dövründəki insanları öz iradəmizlə seçdiyimizi, bunun da xarakterimizi formalaşdıran əsas amillərdən biri olduğunu deyirdilər.

Həyatımız boyunca özümüzü tapmaq üçün digər insanlarla mübarizə aparırıq. Bu zaman hər hansı uğursuzluğa düçar olduqda isə əvəzini pislik etməklə çıxırıq. Romandakı hər bir obraz da hadisələrin gedişatında bu və ya digər formada öz daxilindəki pisliyi üzə çıxardır. Müəllif buna nail olmaq üçün həmin obrazları müəyyən vəziyyətlərdə (“sərhəd situasiyaları”) təsvir edir.

Əsərin ən maraqlı və dərin fikirləri, xüsusilə François və Piyerin söhbətləri zamanı ifadə olunur. Məsələn, kitabın bir hissəsində Françoisin dilindən deyilir: “Sən heç digər insanların varlığını hiss etmisənmi? Bu, həqiqətən dözülməzdir”.

Kitabdan sizi düşünməyə vadar edəcək bir neçə sitatı bölüşmək istəyirəm:

- “Dünyada özümə yer tapmaq üçün xüsusi bir cəhd göstərmək fikrində deyiləm, burada onsuz da bir yerim olduğuna inanıram”.

- “Bu rəqs zalının mərkəzində heç nədən asılı olmadan oturan “Mən” varam. Eyni vaxtda, bu simaların, həyatların hər birini izləyirəm. Ancaq mən üzümü çevirən kimi onların hamısı əriyib yox olacaq”.

- “Sövdələşmələrə nifrət edirəm. İnsan istədiyi kimi yaşaya bilməyəcəksə, ümumiyyətlə yaşamasa yaxşıdır”.

Müəllifin bu əsəri “İkinci cins” və “Mandarinlər” qədər ön plana çıxmasa da, mütiliyə qarşı çıxması və azad qadın obrazları yaratması, ekzistensialist baxışların ifadəsi baxımından ədəbiyyatda və fəlsəfədə xüsusi yerə malikdir.