Ramila's Blog

Fəlsəfə və elm arasındakı münasibətlər hər dövrdə müzakirələrə səbəb olub. Müasir dövrün ən əsaslı müzakirələrindən birini sizə təqdim edirəm:

Culian Baqqini: Elmin kainat haqqında bizə dediklərindən bir az belə anlayan kimsə kosmos və elmdən qorxa bilər. Fizika humanitar və sosial elmlərdən ayrıldıqdan sonra, alimlər üçün harınlamış, bizim üçün isə biraz qısqanc hiss etmək asandır. Filosoflar, xüsusilə də, laboratoriya xələtinə həsəd apara bilərlər. Kaş ki, bizim nailiyyətlərimiz də bu qədər aydın və mübahisəsiz olaydı. Müvəffəqiyyətinin dəyərini tez-tez haqlı çıxarmaq vəzifəsindən azad olmaq necə gözəl olardı.

Hər nəysə, (əminəm ki, etirazın gəldiyini görə bilirsiniz) mənə maraqlıdır ki, elm son vaxtlar öz məqsədinə çatmaqda çətinlik çəkirmi? Əldə etdikləri nailiyyətlərlə kifayətlənməyən bəzi alimlər digər sahələrdə də ağalıq etmək istəyirlər.

Mən fəlsəfənin problemləri ilə bağlı məsuliyyət hiss etmirəm. Tarix bizə öyrədib ki, bir çox fəlsəfi məsələlər “böyüyə, evi tərk edə və başqa yerdə yaşamağa başlaya bilər”. Elm, bir vaxtlar, metafizikanın tərkibində naturfəlsəfə və psixologiya ilə yanaşı inkişaf edirdi. Ancaq insanın varlığı ilə bağlı bəzi məsələlər var ki, onlar elmi deyillər. Məsələn, mən heç cür təsəvvür edə bilmirəm ki, faktlar hər hansı bir məsələnin əxlaqi cəhətdən doğru və ya yanlış olmağını necə sübut edə bilər.

Dediyiniz və yazdığınız bəzi şeylər sizin də alimlərə xas şöhrətpərəstliyi bölüşdüyünüz təsəvvürü yaradır. Beləliklə deyin mənə, Elm nə qədər uzağa gedə bilər və o hələ də fəlsəfənin “mülkiyyətində” olan məsələlərə cavab verə bilərmi?

Laurens Kraus: Elm haqqında bu cür sözlər və alicənab münasibət üçün təşəkkürlər. Sizin etirazınıza və mənim şöhrətpərəstliyim haqqında hisslərinizə gəldikdə isə, deyə bilərəm ki, mən burada şöhrətpərəstlik görmürəm. Burada sadəcə cavablandırılması mümkün olan və mümkün olmayan sualları fərqləndirmək lazımdır. İlk yanaşma üçün onu deyə bilərəm ki, bütün cavablandırıla bilinən suallar elm olaraq bilinən empirik biliyə daxil olur.

Əxlaq haqqında sualınıza gəldikdə isə, məsələn, elm hissi və ya empirik səbəblərə əsaslanan əxlaqi qərarlar üçün əsas rolunu oynayır. Hər hansı bir fəaliyyət müəyyən bir empirik biliyə əsaslanmadıqda, onun nəticələri üçün “səbəb” axtarmaq lazım olur. Əgər mən hərəkətlərimin nəyə səbəb olacağını bilmirəmsə, onların əxlaqi olub-olmaması haqqında düzgün qərar verə bilmərəm. Nəticə etibarilə, mən fikirləşirəm ki, bizim neyrobiologiya, təkamül biologiyası və psixologiya haqqında anlayışımız, əxlaq anlayışımızı yaxşı təşkil olunmuş bioloji konstruksiyalara çevirəcəkdir.

“Böyüyən” əsas fəlsəfi suallar “evi tərk edənlərdir”. Bu xüsusilə fizika və kosmologiyada eynidir. Səbəb və nəticə, varlıq və yoxluq haqqındakı qeyri-müəyyən fəlsəfi müzakirələr (yeni kitabımda bəhs etdiyim kimi) bunlara yaxşı misaldır. İddia edə bilərəm ki, kiminsə “qeyri-mövcudluq” haqqında digərinin üzü göyərənə qədər apardığı müzakirə (bu, heç nəyə baxmayaraq, maraqlı fəlsəfi sual ola bilər) kifayət qədər yararsızdır. Bu, məni həqiqətən maraqlandıran mövzu olan şeylərin necə yaranması və inkişaf etməsi haqqında məlumat verə bilməz.

C.B.: Mənim sizin mövqeyinizə düşündüyünüzdən daha çox rəğbətim var. Mən razıyam ki, hazırda metafizikanın bir çox ənənəvi suallarına alimlər daha çox yaxınlaşıb və sizin üzərində mübahisə apardığınız “Niyə varlıq yoxluqdan daha çoxdur” sualı da onlardan biridir. Ancaq biz sizin dediyiniz kimi, ““Böyüyən” əsas fəlsəfi suallar “evi tərk edənlərdir”” desək, bəzi şeyləri diqqətdən qaçırmış olarıq. Düşünürəm ki, sizin belə deməyinizin səbəbi odur ki, siz həmin suallar arasındakı əsas fərqin empirik sualların cavablandırıla bilinən olması və qeyri-empirik sualların isə cavablandırıla bilinməməsi olduğunu təsdiq edirsiniz.

Mənim fikrimcə, əsas fəlsəfi suallar “evi tərk etmədən böyüyənlərdir”, çünki mühüm suallar bütün faktlar ortada olsa da cavablandırılmamış qalır. Əxlaqi suallar buna misal ola bilər. Heç bir faktiki kəşf hətta bu müddəanın doğru və ya yanlış olmasını belə müəyyənləşdirə bilməz. Ancaq bu o demək deyil ki, əxlaqi suallar mənasız, ya da psevdo-suallardır. Biz onlar haqqında daha dərindən düşünə, həmçinin, yeni faktlar öyrənərək daha geniş məzmunlu müzakirələr apara bilərik. Məsələn, qeyri-insani idrakı öyrənmək üçün heyvanların həyatına diqqət yetirə bilərik.

Elm alçaldıcı bir formada elmi həlli olmayan sualların ciddi sual olmadığını iddia edir. Mən buna cavab vermək istərdim; insan həyatının dəyişməz xüsusiyyətlərindən biri odur ki, biz çox sayıda elmi həlli olmayan problemlərlə üzləşirik, ancaq biz bununla mübarizə apara, ağlımızın dəqiqliyi və əzmi ilə onu bacardığımız qədər yaxşı anlaya bilərik.

Bu belədir, hərçənd siz bunu qəbul etməyə və elmi nöqteyi-nəzərdən yoxlaya bilərsiniz.

L.K.: Faktiki olaraq, mənim də sizin mövqeyinizə düşündüyünüzdən daha çox rəğbətim var. Mən düşünürəm ki, fəlsəfi diskusiyalar qərar qəbuletmənin çox mühüm yollarından biridir, lakin faktların mənbəyi yanlız empirik tədqiqat vasitəsilə aşkara çıxa bilər. Sizinlə razıyam ki, insan həyatının qərarlar qəbul edilməli olan məsələlərdə elmi sübuta ehtiyac duymayan cəhətləri var. İnsan münasibətləri və varlığı bir səbəbdən ötrü nizamsızlıqdan və hətta bizə bütün mərhələlərdə rəhbərlik edən empirik sübutdan uzaqdır. Mən demişəm ki, Levis Karolun, Alis vasitəsilə ilə, səhər yeməyindən əvvəl bir neçə qeyri-mümkün şeyə inanmağı təklif etməkdə haqlı olduğunu düşünürəm. Hər birimiz bunu səhər yatağımızdan çıxa bilmək üçün edirik - yəqin ki, biz işimizi, həyat yoldaşımızı və özümüzü bu səbəbdən xoşlayırıq.

Mən zamanın dəyişilməz qalması ideyası ilə razılaşmaya bilərəm. Bu gün elmi izahı olmayan məsələnin sabah da izahı olmaya bilər. Bu anlayışların haradan gələcəyini bilməməyimiz kəşf səyahətini daha maraqlı edir. Və mən düşünürəm ki, faktiki kəşflər əxlaqi sualları da cavablandıra bilər.

Misal üçün homoseksuallığı götürək. Dəmir dövrünə aid kitabələrdə homoseksuallıq yanlış hesab oluna bilər, ancaq müxtəlif növlərdə aşkarlanan homoseksual davranışların sıxlığı ilə bağlı elmi kəşflər göstərir ki, bu, populasiyanın müəyyən bir qismi daxilində olduqca təbii bir hadisədir və təkamülə aşkar mənfi təsir göstərmir. Bu bizə əminliklə deyir ki, homoseksuallıq bioloji əsasa malikdir, zərərli və “yanlış” deyil. Faktiki olaraq, düşünürəm ki, siz bizim qeyri-insani idrak axtarışlarımızın əxlaqi görüşlərimizə təsir etməsi ilə bağlı mübahisə apararkən, əslində elmin bu cür təsirini qəbul etmiş olursunuz.

Qəbul etməliyəm ki, “niyə varlıq yoxluqdan daha çoxdur” sualının alimlərə ünvanlanmış ən yaxşı sual olması ilə razılaşmanızı oxuyarkən həzz aldım. Ancaq, mən bu mövzuda, “niyə” suallarının “necə” sualları olduğunu iddia edirəm. Siz də razılaşarsınız ki, “niyə” suallarının mənası yoxdur, çünki onlar “məqsədi” olmayan sual təsiri bağışlayır.

Ardı var...

Mənbə: https://www.theguardian.com/science/2012/sep/09/science-philosophy-debate-julian-baggini-lawrence-krauss